Suwalszczyzna, kraina jak baśń
5 listopada 2019
(18 opinii)
Śladem Mennonitów przez Żuławy Elbląskie
25 stycznia 2010 (artykuł sprzed 14 lat)
Jeszcze do niedawna na niektórych mapach okolic Elbląga widniał rowerowy Szlak Mennonicki zataczający pętlę w okolicach Elbląga. Niestety szlak ten powstał jedynie w teorii, podobnie jak inne szlaki na zlecenie dyrekcji Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej. W terenie nikt takiego szlaku nigdy nie widział, nie mniej jednak warto wybrać się tym czy podobnym śladem i zapoznać się z ciekawą historią Mennonitów.
Mennonici, kto to taki?
Mennonici to jeden z odłamów anabaptyzmu, który w wyniku prześladowań zmuszony był opuścić Niderlandy i szukać swego miejsca gdzieś indziej w Europie. Dla sporej części tego społeczeństwa drugą ojczyzną stała się właśnie Polska, a szczególnie Żuławy Wiślane. Mennonici zarysowali specyficzne piętno na tej krainie, pozostawiając po sobie niezwykle atrakcyjny krajobraz kulturowy, nie znający właściwie analogii. Jego główną cechą są domy mieszkalne, zespoły zagrodowe, urządzenia techniczne - szczególnie wodne, wyjątkowe wręcz w swej specyfice i oryginalności cmentarze, kościoły, kaplice i szkoły, które można było spotkać niemalże w większości wiosek w rejonie Dolnej Wisły. Jednym z najciekawszych i największych zespołów budownictwa holenderskiego jest wieś Drewnica, którą mieliśmy okazję podziwiać podczas naszej letniej wycieczki rowerowym szlakiem Mennonickim przez Żuławy Wiślane.
Mówiąc o Holendrach nie można zapomnieć o ich wiatrakach. Zachowały się one w : Dwernicy, Palczewie i Tczewie. Niegdyś jeden z największych młynów wiatrowych stał również w Wikrowie, którędy mieliśmy okazję z resztą przejeżdżać tym razem. Po wiatraku nie pozostało jednak wiele. Dziś, to jedynie rozsypujące się ruiny ceglanej jego podstawy.
Tym razem naszym celem jednak były przede wszystkim mennonickie cmentarze. Ich największą wartością, oprócz założeń przestrzennych, są nagrobki w formie stel, cippusa, krzyży, tablic i ściętych drzew. Najczęściej mennonici stosowali formę stel, na których umieszczono różnorodne ornamenty, często bardzo dekoracyjne, oraz motywy ikonograficzne, związane z symboliką życia i śmierci. Najwięcej tych motywów występuje na tympanonach. Najczęściej spotyka się symetrycznie rozłożony ornament roślinny, albo wić roślinną dębu bądź lauru, żołędzie dębowe a także akant. Inne spotykane na nagrobkach motywy to motyle, tulipany, pajęczyna, kiście róż, różne litery, a nad nimi korona. Słońce, skrzyżowane gałązki palmowe, które symbolizują często moc wytrwania w wierze, błogosławieństwo dobrej śmierci i zwycięstwo nad nią. Zachodzące słońce to śmierć człowieka a zarazem jego budzenie się do nowego życia. Symbolem zmartwychwstania jest motyl, natomiast korona to moc władzy i triumfu. W tej bogatej symbolice swoje odbicie znajdowały kanony mennonitów, a więc moralność życia jednostki, podnoszenie takich cnót jak bogobojność, pokora , samotność, miłość bliźniego i miłosierdzie.
Cmentarze ze stelami są najbardziej pod względem historyczno-zabytkowym, a także ze względu na swoją odmienność i wyjątkowy widok stojących stel, sprawiających wrażenie "lasu kamiennych strażników". Największym cmentarzem na Żuławach Wiślanych, który posiada wszystkie cechy, właściwe dla miejsc pochówku mennonitów jest cmentarz w Stogach Malborskich, który mieliśmy okazję zwiedzać latem. Teraz zimą udaliśmy się zobaczyć mniejsze cmentarze będące odbiciem tego nieopodal Malborka, choć każdy z nich ma oczywiście swoje cechy oryginalne. Na terenie Żuław Elbląskich najciekawsze cmentarze mennonickie można zobaczyć w Stalewie, Szaleńcu, Rozgarcie, Kępniewie, Węglach - Żukowie, Jeziorze, Wikrowie, Tropach czy Jasionowie.
Wrażenia z naszej zimowej wycieczki "śladem Menonitów przez Żuławy Elbląskie":
Zimą, żuławskie drogi pustoszeją, a szlaki turystyczne obumierają. Miejscami śniegu jest po kolana, a srogi mróz nie jednego zniechęca do wystawienia nos zza kołdry. Na szczęście oprócz mnie jest jeszcze kilku śmiałków, którym takie warunki nie przeszkadzają. Wręcz przeciwnie to wspaniała okazja na sprawdzenie się i przezwyciężenie własnych słabości. By osiągnąć cel wystarczy odpowiednio się nastawić i oczywiście przygotować.
Tego dnia prognozy pogody nie były zbyt optymistyczne. Temperatura odczuwalna sięgała do kilkunastu kresek poniżej zera, a ze wschodu zapowiadał się dość silny wiatr. Stąd też jeszcze w pociągu zmieniliśmy nieco naszą strategię i zaplanowaną trasę podjęliśmy zrealizować na odwrót, by najcięższe odcinki trasy przejechać z hulającym wichrem w plecy. Nasza trasa w większości opierała się o wyznakowany na mapie szlak, jednak w niektórych przypadkach pozwoliliśmy sobie na drobne poprawki, chcąc zobaczyć znacznie więcej (zobacz mapę).
Trasa w skrócie:
Stare Pole - Kaczynos - Ząbrowo - okolice śluzy Michałowo - Nogatowo - Jegłownik - Wiktorowo - Wikrowo - Władysławowo - Elbląg - Raczki Elbląskie - Tropy Elbląskie - Jezioro - Markusy - Zwierzno - Rozgart - Szaleniec - Kławki - Stare Pole
Do Starego Pola, czyli punktu wypadowego dostaliśmy się pociągiem, a na peronie zastała nas miła niespodzianka w postaci kilku śmiałków z EB'owa. Marek Kamm dowodzący grupą elblążan od razu przedstawił plan poprawkowy, gdyż niektóre drogi, które ustaliłem wcześniej o tej porze roku zgubiły się gdzieś pod białym puchem, zaś droga prowadząca do pierwszej miejscowości o bardzo humorystycznej nazwie - Kaczynos przywitała nas "niezłą ślizgawką", na której szybko nauczyliśmy się pokory. Pokonanie pierwszych kilometrów zatem nie było zbyt łatwe, ale z kolejnym i następnym radziliśmy sobie znacznie lepiej.
Pierwszy postój zrobiliśmy w miejscowości Jegłownik , w której najokazalszy budynek to kościół o bardzo ciekawej, szkieletowej konstrukcji. Niestety, tym razem nie było nam dane zobaczyć jego wnętrza, a to pewnie za sprawą siekiery, z którą Weronika porwała się na głównego prowadzącego ;)
Jako, że mróz był dość srogi, a nikomu specjalnie nie chciało się marznąć ruszyliśmy dalej. Kolejnym punktem naszego programu były maleńkie cmentarze mennonickie w Wikrowie i Władysławowie. Pierwszego z nich niestety nie udało nam się znaleźć, zaś ten we Władysławowie wprawdzie maleńki, ale zrobił na nas niesamowite wrażenie. Po drodze zobaczyliśmy również ruiny jednego z najbardziej okazałych niegdyś wiatraków na Żuławach. Niestety po pożarze zostało jedynie gruzowisko.
Na odcinku do Elbląga wiatr rozszalał się na dobre i nieźle dostaliśmy w kość. Na rogatkach miasta pożegnaliśmy się z przyjaciółmi zza miedzy, a sami skierowaliśmy się do najbliższej knajpy by nieco odtajać. Jak "puściły lody" pożegnał nas Marek Kamm, a w tym samym czasie zjawił się Darek Korsak, który po nocnej zmianie w pracy zapragnął nieco się rozruszać. Razem we czwórkę udaliśmy się w kierunku jeziora Drużno i wsi Raczki Elbląskie. tradycyjnie zatrzymując się przy tablicy informującej o najniższym punkcie w Polsce - depresji liczącej 1,8 metra poniżej poziomu morza.
W Tropach Elbląskich odbiliśmy w malowniczą drogę gruntową wysadzoną bujnymi starymi wierzbami. Są tak piękne i różnorodne, że najchętniej sfotografowałbym je wszystkie. Pogoda jednak zaczyna się psuć, a szkoda byłoby nie zrealizować do końca naszego programu. Drogą tą docieramy nad rzekę Tynę, którą brzegi łączy jeden z najstarszych mostów zwodzonych w Polsce. Moim zdaniem, to jeden z najpiękniejszych mostów jakie do tej pory widziałem na Żuławach. Za mostem żegnamy się z Darkiem Korsakiem i Weroniką Hoffman, którzy zawracają w kierunku Elbląga. Dalszą drogę pokonujemy już tylko we dwójkę.
Po kilkuset metrach docieramy do wsi Jezioro, którą w XVI wieku założyli mennonici. Tereny, na których leży dziś wspomniana wieś były w średniowieczu zalane przez wody jeziora Drużno, jednak dzięki osadnikom przybyłym z Niderlandów tereny te osuszono i założono osadę. Dzisiejszy krajobraz kulturowy Jeziora jednak ulega powolnej degradacji. Znikają typowe zagrody holenderskie, zastępowane są często nowymi budynkami. Ocalało jednak kilka drewnianych domów, pamiątki po założycielach, dawny dom modlitwy i cmentarz, niestety już w opłakanym stanie.
Z Jeziora udajemy się do wsi Markusy. Tu zbaczamy nieco ze szlaku, gdyż nieco dalej wśród zasypanych śniegiem pól znajduje się maleńki, ale bardzo urokliwy cmentarz mennonicki, którego nie możemy pominąć, choćbyśmy musieli przedzierać się przez głębokie zaspy. Warto było!
Wracamy z powrotem na trasę i udajemy się do Zwierzna. Tu również zagłębiamy się nieco we wsi, by za chwilę znowu wrócić na zaplanowaną trasę. To, co warto zobaczyć, to z pewnością dwa domy podcieniowe: jeden z połowy XIX w. z interesującym przyozdobieniem podcienia i domu, drugi z 1773r. zaliczony do III grupy zabytków, jak również kościół. W jego wnętrzach znajduje się cenny relikwiarz z ok.1730 r., wykonany przez gdańskiego złotnika Chrystiana Schuberta oraz kilka obrazów namalowane z około 1714r. Inwentarz zabytków kościoła zamyka barakowa rzeźba - Michał Archanioł w walce ze smokiem.
Z Zwierzna kierując się na północ, znowu przyszło nam jechać kilka kilometrów pod wiatr. Odcinek ten znowu dał nam porządnie w kość. Okrutnie przemarzłem, szczególnie w stopy, dlatego zatrzymaliśmy się by wypić gorącą jeszcze herbatę z termosu, a następnie ruszyliśmy "z buta" by rozgrzać nieco stopy. Marsz ten naprawdę bardzo korzystnie wpłyną na dalszą drogę, która była znacznie przyjemniejsza i pozwoliła na realizację naszego planu w 100%.
Po drodze zatrzymaliśmy się również w Rozgarcie, gdzie obejrzeliśmy kościół z dzwonnicą oraz kilka niszczejących nagrobków mennonickich. Najciekawsze jednak zostawiliśmy sobie na "deser" naszej wycieczki. Na dłuższą, a zarazem ostatnią przerwę zatrzymaliśmy się we wsi Szaleniec, w której znajduje się jeden z najciekawszych cmentarzy mennonickich na terenach Żuław Elbląskich. Cmentarz ten został założony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku i użytkowany był do okresu międzywojennego. Dziś prócz 26 obramień grobów zobaczyć można 13 pięknych steli wykonanych z piaskowca. We wsi prócz cmentarza warto zatrzymać się choć na chwilę przy okazałym domu podcieniowym.
Naszą przygodę zakończyliśmy w tym samym miejscu, skąd startowaliśmy, czyli w Starym Polu, gdzie wsiedliśmy w "żelazną strzałę północy" by dotrzeć do Trójmiasta.
Tak jak już wspomniałem wcześniej, szlak Mennonicki w tych rejonach nie istnieje. Szkoda, że dawny projekt dyrekcji Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej, po raz kolejny nie ujrzał światła dziennego. Nie mniej jednak to bardzo ciekawy temat i pomysł na pociągnięcie szlaku rowerowego w tamtych okolicach, tym bardziej iż większość dróg, to drogi asfaltowe o bardzo niewielkim ruchu samochodów. Być może któraś z organizacji niedługo podchwyci niebawem temat? Szkoda byłoby zapomnieć o tak pięknych zabytkach, pozostawiając je "na pastwę losu".
Trasę zrealizowali w pełni:
1) Krzysztof Kochanowicz GR3miasto
2) Darek Linowski Team Navigatoria.
Parametry trasy
- Region Polska
- Długość trasy 68 km
- Poziom trudności łatwy
Znajdź trasę rowerową
Miejsca
Zobacz także
Polska sieć tras rowerowych poza szlakami
4 grudnia 2017
(16 opinii)
Szlak wokół jeziora Wigry
4 stycznia 2017
(13 opinii)
Opinie (26) 6 zablokowanych
-
2010-01-25 09:18
tak zimno (8)
a wam sie chciało jechać? podziwiam. Trasa ciekawa ale chyba nie na takie mrozy.
Pozdrawiam- 4 2
-
2010-01-25 13:32
Dla nas nie ma określenia "złej pogody na rower" (7)
Źle to można być np: ubranym
albo mieć złe nastawienia do wyjścia w takim mrozie.
Osoby, które do tematu podejdą z optymizmem, a przede wszystkim porządnie się przygotują i psychicznie i fizycznie oraz zadbają o odpowiedni ubiór w stosunku do panujących zjawisk atmosferycznych, problemu nie mają.
Przejechanie rowerem w takich warunkach to była pestka w porównaniu z tym na co się porwaliśmy w ten weekend. Relacja w przygotowaniu; niektórzy jeszcze odtajają ;)- 10 0
-
2010-01-25 14:02
problemu nie mają (6)
ale przyjemności raczej też nie :D
no chyba, że odtajanie do takowych należy.- 0 2
-
2010-01-25 14:41
ja zrobiłem w sobotę ponad 130km (1)
na quadzie i oprócz przemrożonej knyki wszystko jest gitara :D
- 2 1
-
2010-01-28 19:51
nie byłes to nie neguj drogi katolu
- 0 0
-
2010-01-25 14:41
Na wszystko są sposoby... (1)
...po co marznąć?
Osobiście zawsze przed każdą wyprawą zaopatruję się w podgrzewacze, które rewelacyjnie sie sprawdzają. Przetestujcie sami, a przekonacie sie jak miłe może być uprawianie turystyki przy srogich mrozach.
Plastry rozgrzewające można dostać w każdej aptece, to kwestia kilku złotych!- 4 0
-
2010-01-26 16:09
A może jakiś mały artykulik?
Na temat plastrów rozgrzewających?
Słyszałem, że jest kilka rodzajów, i takie na skórę i na odzież, hmmm?- 0 0
-
2010-01-25 15:49
mieliśmy mieliśmy :)
A jak sie człowiek odpowiednio ubierze to i ani nie marznie ani sie nie przegrzewa (bo to drugie też może być sporym problemem)
Krzysiek trochę z tym odtajaniem przesadził - mi tam wczoraj było komfortowo, oczywiście pod warunkiem, że się jechało, bo stanie w miejscu do przyjemnych nie należało.
W ten weekend to zmarzłem na peronie czekając na pociąg powrotny, a nie na trasie.- 7 0
-
2010-01-25 23:03
Gdybym przyjemności zimą nie miał...
... to bym nie jeździł.
Tak się złożyło, że latem pracuję non-stop, a zimą po prostu zimuję.
Zima to dla mnie wręcz idealna pora roku na jakikolwiek sport. Rower uwielbiam tak samo jak i kajak i nie mam zamiaru rezygnować z tych przyjemności nawet zimą. Bo co? Zimno? Śnieg przeszkadza? Jak ktoś jest mientki, to wszystko mu przeszkadza;)
Zgodzę się z Krzśkiem...
... żeby uprawiać jakikolwiek sport zimą na powietrzu, należy dobrze się przygotować. Dobre ubranie to podstawa! A dobre to znaczy z materiałów "oddychających", żadna bawełna!- 6 0
-
2010-01-25 13:12
Ślad GPS (1)
Ślad GPS tej wycieczki do pobarnia tutaj:
http://rwm.org.pl/relacje/tracki/0/118.gdb- 3 0
-
2010-01-26 11:00
bardzo dobry pomysł z tym sladem do GPS
- 0 0
-
2010-01-25 23:28
Porażka z tymi szlakami, nie wspominając już o Trójmieście ;-/
Wokół się słyszy, że co rusz jakaś gmina wyznakowuje jakieś trasy rowerowe, jednak większość to albo trasy po kilka śmiesznych km, albo w ogóle nie oznakowane w terenie. Jak tak w ogóle można?
O trasie rowerowej Mennonickiej też słyszałem, ale to chyba ta pierwsza, którą realizowaliście latem z Elbląga do Gdańska, przez Żuławy Wiślane. Szkoda jednak że tylko na odcinku z Gdańska do Kiezmarka trasa w pełni jest oznakowana i nie trzeba co chwilę się zatrzymywać i sprawdzać na mapie, którędy dalej jechać (czego niestety nie można powiedzieć o dalszym odcinku)
Trasa, którą zrealizowaliście i opracowaliście na mapie bardzo mi się przyda, gdyż mam zamiar objechać tamtejsze tereny na wiosnę, również zwiedzając cmentarze pomennonickie.
Fajnie byłoby w przyszłości, gdyby wykorzystano ten temat i pociągnięto w tamtych okolicach jakiś szlak rowerowy.- 1 1
-
2010-01-26 09:55
No dobra (2)
Czyli jesteście odporni na mróz:) Napiszcie jak się ubrać w taką pogodę na rower aby nie było zimno i sie nie przegrzać bo to chyba do łatwego zadania nie nalezy.
Pozdrawiam wytrwałych.- 3 0
-
2010-01-26 10:40
Cebulka (1)
Najlepiej ubierać się warstwowo i optymalnie by było korzystanie z super wybajerzonych materiałów prosto z NASA ;). Ja jeżdżę w bawełnianych łachach i jest ok, choć wiem, że z termoaktywną bielizną byłoby lepiej ;). Mój wczorajszy zestaw na 1,5 h przy -20:
góra: bawełniana koszulka, koszulka termoaktywna siakaś śliska, bluza bawełna z kapturem, softsheell (takie kurteczki wyjątkowo mi się podobają, dobrze jak są wiatroszczelne i w miarę woodoporne, a dodatkowo oddychające ;)).
dół: 2 pary skarpet (za mało ;)), cienkie kalesonki bawełna, ochraniacze na kolana, bojówki, a i gacie oczywiśćie ;P.
Rękawiczki to zwykłe rowerowe z długimi palcami i bawełniane pod spód (wychodzi, że jestem biednym maniakiem bawełny ;)).
Musisz sam potestować różne zestawy i wybrać sobie coś odpowiedniego.
Ogrzewacze chyba są dobrą opcją także, ale nie miałem okazji testować.
Pozdro!- 1 0
-
2010-01-26 16:29
Zakładanie byle czego na siebie, to totalny bezsens...
...Zakładanie kilku warstw bawełnianych ciuchów, to totalny bezsens, bo po kilku minutach wszystko jest mokre. Zgodzę się z teorią na cebulkę, pod warunkiem, że każda z warstw to materiał "oddychający" i dlatego np: dwie cieńsze koszulki lepiej grzeją niż jeden gruby sweter. Wynika to z faktu, że to nie materiał nas chroni przed zimnem, ale warstwa powietrza uwięziona pomiędzy poszczególnymi warstwami !
...Wracając do ciuchów "oddychających" czyli tkanin tj. Thermidry, Rhovylon, PolartecPower Dry, czy też Polartec Power Stretch - różnica jest już po kilkunastu minutach jazdy w temperaturze poniżej zera. Koszulka bawełniana będzie mokra, zaś taka sama, tyle, że zrobiona z tkaniny oddychającej będzie sucha. Jednak sama koszulka na zimę nie wystarczy, na nią zakładamy kolejne warstwy:
Nieco cieplejszą bluzę z długim rękawem oraz kurtkę z membraną. Jeśli jest bezwietrznie i w miarę ciepło, tzn.bez srogich mrozów, wystarczy sama kurtka. Najważniejsza jest warstwa zewnętrzna - musi być koniecznie z nieprzepuszczającego wiatru materiału, czyli wszystkie tzw."TEXy" - od GoreTex, do SympaTex, AirTex, HydroTex czy ClimaTex. W zimie - gdy temperatura spada poniżej zera wygodnie jeździ się w nieprzewiewnych bluzach - np Polartec Wind Pro i Polartec Windblock oraz GoreTex Windstopper. Nie krępują ruchów jak kurtki i są "przyjemniejsze".
Niestety markowe są drogie.
Pamiętajcie, że odmrożenia można się nabawić również w temperaturach powyżej 0° C ! Mogą one wystąpić przy dużej wilgotności powietrza oraz silnym wietrze nawet w temperaturze +5°C !
Także porządny ubiór to podstawa !
Artykuł na temat odpowiednich ciuchów i techniki jazdy zimą znajdziecie w dziale "PORADY ROWEROWE"; wystarczy otworzyć oczka;)- 0 0
-
2010-01-26 12:32
Dzięki...
...za ciekawy artykuł, na pewno skorzystam z tej trasy, choć w cieplejszych miesiącach:-)
Pozdrowienia- 0 0
-
2010-01-26 15:09
Żuławskie klimaty...
Żuławy to moje wspomnienia z dzieciństwa.Latem wędruje rowerem po Żuławach.W Tczewie pracowałem z ludżmi którzy mieli egzotyczne nazwisk a ich przodkowie pochodzili z Holandii.Podziwiam za odwagę.U mnie za oknem -18.Rower czeka do wiosny.Pozdrawiam.
- 0 0
-
2010-01-26 20:33
Podziwiam Was
i dziękuję za wspaniałą relację !
- 0 0
-
2010-01-26 22:03
no (1)
"Jeśli jest bezwietrznie i w miarę ciepło, tzn.bez srogich mrozów, wystarczy sama kurtka"
Jeszcze mnie tak nie pogrzało żeby w samej kurtce popylać :P- 0 0
-
2010-01-27 00:29
Wszystko zależy od tego jaką masz kurtkę ?
Osobiście, jeżdżę w dość ciepłej windstopperowej kurtce firmy Roggeli i wyjątkowo jestem z niej zadowolony. Gdy zimą temperatura jest lekko na plusie, to wystarczy by na oddychającą koszulkę rowerową założyć tylko właśnie taką kurtkę. I powiem, że morsem nie jestem i jest mi ciepło!
Zatem, dużo zależy od użytych materiałów.- 0 0
-
2010-01-28 15:01
Kiedy? (1)
Witam! Kiedy są organizowane takie wycieczki ? Gdzie można o nich poczytać ? Pozdrawiam!
- 0 0
-
2010-01-28 20:14
Organizowane są wtedy, gdy mamy ochotę ;)
Nie są to wycieczki płatne jak w jakimś biurze turystycznym, jednak każdy wypad ma swój odręgny regulamin. Kto potrafi się do niego dostosować, jedzie, a później i ma miłe wspomnienia.
O naszych wypadach informujemy i na tym portalu i na innych, ale można nam podesłać własnego maila; dopiszemy go do listy naszych sympatyków, którzy zawsze są na bierząco z tym co "w trawie piszczy". Zatem jeśli nie chcesz by coś Cię ominęło napisz do nas.
Pozdrawiam- 0 0
-
2010-02-03 22:32
bardzo ładne zdjęcia !
... sam chetnie bym sie wybrał ale czasu brak.
- 1 1
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.
Porady rowerowe
Sprytne i tanie sposoby dbania o rower
6 marca 2024
(85 opinii)
2 tys. zł mandatu za jazdę w słuchawkach?
5 września 2023
(230 opinii)
Szlaki rowerowe
Znajdź trasę rowerową
FilmyTurystyka rowerowa
Bieszczady Północy na rowerze
20 marca 2024
(53 opinie)
Pytają rowerzystów. Potem inwestycje
2 marca 2024
(75 opinii)
Pojezierze Kaszubskie jesienią na rowerze
16 listopada 2023
(39 opinii)
Górne tarasy leśne na rowerze
11 września 2023
(44 opinie)